Әбу Насыр әл-Фарабидың барлық шығармалары араб тілінде жазылғаны белгілі. Бұған қоса оның мұсылмандық дүниетанымда болғаны да дау туғызбайды. Елімізде әл-Фарабидың шығармалары тәуелсіздік алғанға дейін діннен ажыратылып талдауға түссе, тәуелсіздіктен кейін діни түсініктермен сабақтастырыла зерттеуге, талдау жасауға мүмкіндік туды. Күні бүгінге дейін елімізде ғұламаның мұрасын қазақ тіліне аудару, тану, таныту, насихаттау жұмыстары жалғасып келеді.
Әл-Фарабидың бізге жеткен асыл мұрасы біз өмір сүріп отырған бүгінгі қоғам үшін аса қажет екені байқалуда. Әсіресе адам мәселесі, оның құндылығы, жаратылу мақсаты мен өмір сүру салты, қоғамдасып өмір сүру қажеттілігі, бейбітшілік пен татулық, өзара түсіністік сияқты тақырыптар бүгінгі қоғамның маңызды мәселесіне айналды. Әбу Насыр әл-Фарабидың біз сөз еткелі отырған «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» атты шығармасы – адамзат баласының әлеуметтік-саяси хал-ахуалына, оның іргелі мәселелерін шешуге, қоғамдасу кезіндегі қарым-қатынастың негізін реттеуге арналған философиялық трактат. Әбу Насыр әл-Фараби бұл шығармасын Бағдат қаласында бастап, хижраның 331 жылы Дамаск қаласында жазып аяқтағанын зерттеушілер алға тартуда. Бұл шығарманы жазуының басты себебі автордың өзі өмір сүрген қоғамға көңілі толмағанымен байланыстыруға негіз бар. Себебі ол қоғам талас-тартысқа, ішкі діни қайшылыққа бой алдырған қоғам болатын.
«Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» шығармасы негізгі екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде Жаратушы Иенің, Оның сипаттарын, сондай-ақ күллі әлемнің жаратылуы, оның бастауы, ондағы жаратылғандар, адамзат баласы, адамның нәпсісі, адамзат баласы мен Жаратқан Иенің арасындағы елші, пайғамбарлық және оның сипаттары туралы сөз болады. Философиялық тілмен айтқанда, бұл бөлімде физикалық әлем рет-ретімен алғашқы материя, төрт элемент пен материалдар, жансыз денелер, сосын өсімдіктер, жануарлар мен адамзат баласының жаратылысы жайлы баяндалады. Ал екінші бөлімде қайырымды қала, оның ерекшеліктері, тұрғындарының сипаттары, оларды басқаратын басшыға қойылатын талаптар, сондай-ақ осындай үлгілі қалаға керағар болатын надан, пасық қала тұрғындары арасындағы айырмашылықтар жан-жақты талдауға түседі.
Әл-Фараби біз сөз етіп отырған шығармасының басында айтқан әл-Маужуд әл-Аууал (Алғашқы Болмыс), Нәфи әш-Шарик анһу тағала (Оның қандай да бір серігінің болуын жоққа шығару), Оның Бір ғана, Тірі, Мәңгі, Бөлінбейтін, Біртұтас екені жайындағы ой-тұжырымдары Құран мәтініндегі Алла Тағаланың көркем есімдері мен сипаттарын баяндайтын аяттармен толықтай сай келеді.
Құран аяттарында адамзат баласының жаратылысы бірнеше кезеңнен тұратыны баяндалған. Бірінші тин (балшық) кезеңі; екінші нутфә (жатырда тұратын тамшы) кезеңі; үшінші аләқа (ұйыған қан) кезеңі; төртінші мудға (кесек ет) кезеңі; бесінші сүйек және ет кезеңі; алтыншы өзгеріске түскен (басқа бір) кезеңі; жетінші нәресте (дүниеге келу) кезеңі; сегізінші ер жету, қартаю кезеңі. Бірақ бұл кезеңдерді баяндайтын Құран аяттары әртүрлі сүрелердің түрлі аятында келгендіктен реттілікті табу қиынға түседі. Дейтұрғанмен осы кезеңді баяндайтын Мұхаммед Пайғамбардың (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) хадисіне жүгінуге болады. Хадисте былайша баяндалған: «Расында Алла Тағала адамды топырақтан жаратты. Сосын оны балшық етті. Кейін оны бейнелеп, жаратып кеуіп, құрғатылған лай болғанша тастап қойды. Сосын оны құмырадай сыңғырлағанша қойып қойды. Сонда Ібіліс келіп: «Шынында ұлы бір іс жаратты» дейтін. Кейін (Алла) оған Өз рухынан үрледі. Сонда рухтың алғаш жүрген жері (адамның) көзі мен мұрын қуысы болды. (Адам) дереу түшкірді де «әл-хамду-лиллә» дейді. (Оған жауап ретінде Алла) «Сені Алла рахым етсін» деді» (Әбу Шәһәбәһ Мухаммад. Әл-мадхал лидирасатул-Қуранил-Карим, Әр-Рияд. Дәрул-лиуа, ІІІ том. 536-б, 1987 жыл).
Әбу Насыр әл-Фарабидың ой-толғамдарындағы рух, жан, тән, нәпсі, ақыл, жүрек ұғымдары да діни мәтіндермен ұштасып астарласып жатыр. Мысалы, әл-Фараби біз сөз етіп отырған шығармасының 20-бабында адам нәпсісі жайында сөз еткенде адамның ыстық пен суықты сезуі, ұстау арқылы сезу сияқты маңызды мәселелерді түсіндіре келе жүректің қызметіне, оның басқа дене мүшелерімен қарым-қатынасын сөз етеді. Осылайша адам денесіндегі жүйелі тәртіпті мысал ретінде келтіре отырып, қоғамдағы бағынушы мен басшы арасындағы қарым-қатынасты түсіндіреді.
Жүрек сөзі араб тілінде «қалб» деп аталады. Әл-Фараби осы «қалб» сөзін қолданады. Құран мәтінінде «қалб» (жүрек) ақыл мен ұжданды да қамтып жатқан жан-жақты терең ұғым ретінде қарастырылады. Сондай-ақ Құрандағы жүректің ойланатын ағза екендігін меңзейтін аяттар бар. Мысалы, «Хаж» сүресінің 46-аятында айтылған «қалб» (жүрек) ақылдың ісіне негізделген. Жүрек – терең ойлану, оқиғалардың бас-аяғын болжай білу, олардың себебі мен хикметін түйсіну объектісі бола алады.
Құранда «қалб» (жүрек) ұғымы көбіне ойлану, білу, ақыл жүгірту сияқты саналы әрекеттердің орталығы ретінде танылады. Ақыл жүгіртудің кез келген түрі жүрекпен байланыстырылады әрі аталған қызметтер, ақылдың қызметі болғанына қарағанда, иманның орталығы деп саналған жүректің ақылмен өте тығыз қарым-қатынасы бар екені аңғарылады. Түйіндеп айтқанда, Құран аясындағы жүрек концептісі кез келген саналы іс-әрекеттердің орталығы болған «теориялық ақыл» деп тұжырымдауға болады.
Жүректің дәлел шығаратын әрі ақыл жүгіртетін әрекеттерді жүзеге асыратын теориялық ақыл екенін Құрандағы: «…Олардың жүректері бар, алайда олар онымен түсінбейді» (7:179); «…Олар жер жүзінде кезіп жүрмеді ме? Сонда олардың түсінер жүректері, естір құлақтары болса еді» (22:46); «…Әлде олардың жүректері құлыптаулы ма?» (47:24) деген мағынадағы аяттардан сенімнің жүрек арқылы жүзеге асатын әрі растаудың мекені саналатын «қалб» (жүрек) ақылға синоним сөз ретінде қолданылғанын аңғарамыз.
Егер саналы қисын (ойлау) шындықтардың бірін дұрыс деп тапса, жүрек дереу оны қабылдап, өз шеңберінің аясына алады. Яғни жүрек оған сенеді. Бірақ жүрек оған толық сеніп, түбегейлі тыныштықта бола алмайды. Саналы қисын көру, есту, ұстау сияқты сезімдер арқылы оның шындық екенін дәлелдеген жағдайда ғана жүрек оған кәміл сеніп, өз ділінің ортасынан орын алуына рұқсат етеді. Егер жүрекке жеткен шындықты саналы қисын сезімдер арқылы оның ақиқаттығын толық айқындап бере алмаса, онда жүрек оған күмәнмен қарап, дұрыс-бұрыстығына көз жеткізе алмай, сенімсіздік таныта бастайды.
Кейде жүректің басқа нәпсінің шеңберлерінен келетін ғашықтық, шаһуат, қорқақтық, сараңдық, асығыстық сияқты сыртқы дерттік әсерлер себебінен шындықтан ұзап кетуі де бек мүмкін. Нәтижесінде жүрек дертке шалдығады. Мұндай жағдайда жүректің көз жеткізетін жанарын қалың не жұқа перде басады. Осылайша жүрек жанарын перде басып, оны тұтқындап тұрғанда жаман іс-әрекеттері артып, күнәлары мен Алла Тағаланың әмірлеріне бойсұнбаушылығы көбейе түседі. Бұл бірте-бірте жүректі жаулап, оны толығымен орап алады. Сөйтіп жүректі темірге түсетін тат тәрізді, тат басады. Бұл пікірді Құрандағы: «Жоқ, бәлкім олардың жүректерін істеген қылықтарының таты басты» («Мутаффифин» сүресі, 14-аят) деген аят қуаттай түседі.
Жүректі тат басу салдарынан ол құлыптаулы тұрған үй іспеттес болып, ізгі амалдар мен һидаят (ақиқат) жолына кілтсіз ашылмайтындай кейіпке енеді. Кейде бұл жағдай насырға шауып, құлыптары мөрленіп, жүрек жанары ешнәрсе көрмейтін толық соқыр болып қалады. Мұндай жағдайда жүрек өз бойындағы жақсылық рухын жоғалтып, өлі, қатып жатқан тастай қатыгез болып шығады. Жүрек осындай жағдайға жеткенде оны қайта тірілтіп, жөнге салу мүмкін болмайтыны Құранда айтылады. Өйткені ол қабірде жатқан естімейтін, көрмейтін мәйіт кейпіне енген деп теңеледі. Дәлірек айтсақ, Құранда: «(Ей, Мұхаммед!) Шынында сен өліктерге естірте алмайсың. Әрі бұрылып, қашқан саңырауларға да дауыс естірте алмайсың» («Нәміл» сүресі, 80-аят) деген аят кездеседі. Бір сөзбен айтқанда, әл-Фараби шығармасындағы жүрек концептісі алдағы уақытта діни мәтіндермен сабақтастырыла қарастырылатын өз алдына зерттеу тақырыбы бола алады.
Әбу Насыр әл-Фараби қайырымды қала тұрғындарының өзіне лайық басшысы болатыны жайында сөз ете келе «қайырымды, ізгілікті қала басшысының негізгі сипаттарын талдап түсіндіреді. Бұл трактаттың 18-бабында баяндалады.
Қала басшысының дене бітімі, ақылды әрі ойлау деңгейі жоғары, білімді, жан дүниесі кемшіліксіз толық болуы қажет дегенді айтады. Осы сипаттардың ішінде көбірек білімді болуына назар аударады. Әбу Насыр әл-Фараби қайырымды қаланы басқаратын басшы ақылды, дана, аса білімді, ойлау қабілеті жоғары, сондай-ақ есте сақтау қабілеті, сөздің астарын түсіне білетін, көргенін, естігенін, айтқанын ұмытпайтын және ғылым-білімге аса құштар, тез қабылдайтын, үйренуден жалықпайтын, өзінің ойын басқаларға нақты жеткізе алатын, сөзге шешен болғаны жөн деп түйіндейді. Бұларға қоса басшының өз шешімінде берік, тұрақты, орындалуы тиіс істі жасауда өзінің бар күш-жігерін сала алатын, қорықпайтын өзіне аса сенімді, өзін төмендететін істерден ұзақ, шындықты және шын сөйлеген кісілерді жақсы көретін, өтірікті, көзбояушылықты жақтырмайтын, ондай адамдардан бойын аулақ ұстайтын, жаратылысынан әділдікті жақтайтын, зұлымдық атаулыны жек көретін, сондай-ақ егер бір кісі әділдікке шақырса, оған бойсұнатын, ал егер зұлымдыққа, жамандыққа үгіттесе, оны жек көретін тұлға болуға тиіс дейді.
Әрине кез келген қоғамда түрлі адамдар болатыны хақ. Адамдар көбіне бір-бірінен ақыл-ойына қарай ерекшеленеді. Адамзат баласының басым бөлігін нәпсі қалауы жетелейді. Олардың өмірін реттеп жүйелейтін, белгілі тәртіп пен талаптар қоятын жалпы халықтың игілігін ойлайтын, көпшіліктің ауызбіршілігін ұйымдастырып, оларды басқарып отыратын басшының қажет екені даусыз.
Ойшыл-ғұлама: «…Ізгілікті қаланың исламдық контекстін атап өту қажет. Мұндай қаланың өмір сүруі қоғамды реттеуші – дін жағдайында мүмкін болады…» деп ой толғайды. Негізі әл-Фарабидың «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» атты трактатында қоғамдағы тұрғындардың хал-жағдайын реттеу, бағынушы мен басшы арасындағы қарым-қатынастар толықтай мұсылмандық діни дүниетаным аясында түсіндіріледі. Айтылған ой-тұжырымдардың бәрі де адам мәселесі төңірегінде тоғысып, діни мәтіндермен ұштасатын идеялармен өріледі. Сөз болып отырған трактатта екі қала тұрғынын салыстырмалы түрде баяндай отырып, бақытты, бейбіт қоғам құру жолындағы өзінің ой-толғамын жеткізеді.
Қорыта айтқанда, Әбу Насыр әл-Фарабидың екі нәрсені, яғни қайырымды қала мен надан, пасық қала тұрғындарын қатар қойып, оларды салыстырмалы түрде түсіндіру тәсілін қасиетті Құранға негізделген деген пікірді алға тартамыз. Себебі оның Құранды жақсы білгені талас тудырмайды. Құрандағы халал мен харам, жақсылық пен жамандық, дос пен дұшпан, имандылық пен күпірлік, шындық пен өтірік, жұмақ пен тозақ, осы дүние мен о дүние сияқты тағы басқа көптеген салыстырмалы ұғымдар жан-жақты талдауға түседі. Мұның пайдасы мен зияны адамзат баласына үлгі-өнеге ретінде ұсынылады.
Олай болса ендігі кезекте біз әл-Фараби шығармаларына діни мәтіндер аясында мүмкіндігінше тереңірек ғылыми талдау жасауымыз ләзім. Өйткені оның шығармасы ұлттық болмысымызбен, діни дүниетанымымызбен ұштасып жатқанын дәйекті түрде айта аламыз. Расында әл-Фарабидың ой-толғамдары, айтқан философиялық тұжырымдары – бүгінгі әлеумет үшін тағылымы мол мұра. Әсіресе жастардың тәлім-тәрбиесінде, діни түсініктерді реттеп, бірізділікке келтіру мәселесінде орны ерекше.
Ықтияр ПАЛТӨРЕ,
философия ғылымдарының PhD докторы,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Шығыстану факультетінің деканы
«Мұнара» газеті, №11, 2020 жыл