Зуһд – сопылардың ойынан туған дүние емес. Бұл сонау пайғамбарлардан, сахабалардан, олардан кейін келген табиғиндер мен әулиелерден бастау алады. Хазрет Әли (Алла оған разы болсын) «Адамдар білмеген дүниесінің жауы», – деген. Зуһд сөзі «ынсап, ұстамдылық, төзімділік» деген мағыналарға саяды. Адам баласының өмірдегі ұстанымы десек те болады. Нәпсінің негізгі болмысын таныған адам зуһдтің пайдасын көре алады. Нәпсі – адам баласынан бір елі ажырамайтын бөлшегі, адамның төрт қырының бірі. Зуһд осы нәпсінің нашар әрекетін тежейтін күзетші іспетті. Тіпті, қоғам алдындағы абыройын таптатпауға қажетті бір қасиет.
Зуһд – Алланың разылығына жетелейтін амал. Себебі осы қасиет арқылы адам дүниеге деген махаббаттан арылып, жүрегінің төрін Алла мен Оның Елшісіне береді. Дүниені қолында ұстап басқарады. Хәкім Абай: «Бақи қоймас, фәнидің мінін көрмей», – дейді. Бақи – басы жоқ, мәңгі тірі, фәни – уақытша, өткінші, жалған. Алла мен оның құзырындағы нәрсенің мәңгі екенін түсінген пенде жалғанның жылтырағына, алдамшы қызықтарға бір сәт те бұрылмайды.
Зуһдтің үш дәрежесі:
Хәкім Абай:
Дүниеге дос, ақыретке бірдей болмас,
Екеуі тап бірдей боп орныға алмас.
Дүниеге ынтық, махшарға амалсыздың,
Иманын түгел деуге аузым бармас, – деп адам қанағатының шеңберін көрсетеді.
Нәпсінің негізгі болмысы – адамды әрдайым теріс әрекетке тарту. Тойымсыздық та сол нәпсінің бір сипаты. Осыны меңзеп Алла Елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Адамға бір сай алтын берсең, ол екіншісін сұрайды. Екіншісін берсең, үшіншісін қалап тұрады. Оның тойымсыздығын топырақ қана тоқтата алады», – дейді (имам Бұхари). Осыны тежеп отыратын, пендені қалыпқа келтіретін нәрсе біз айтып отырған – зуһд.
Ибраһим Әдхам (Алла оны рахымына алсын): «Зуһд – дүниеден қолды емес, жүректі тарту. Бұл – арифтердің, яғни, мағрифат ерендерінің жолы. Бұдан жоғарғы мақамға мутақаррибтер, яғни, Құдайға ерекше жақын жандар шыққан. Олар Алладан өзге ешнәрсеге, дүние былай тұрсын, тіпті Жәннатқа да қызықпайды. Өйткені, Аллаға жақын жандар үшін Хақты танудан һәм Оған жақын болудан басқа ешқандай мақсат жоқ», – деген.
Осыған орай Ислам руханиятының ғалымдары зуһд жолын ұстанған адамның үш түрлі деңгейі болатындығын айтады.
Біріншісі: Шариғат тыйым салған нәрселерді тәрк етумен қатар, күмәнді нәрселерден де сақ болу. Бұл дәрежедегі мұсылмандардың бір ерекшелігі – пайдасыз, бос істерден барынша алыс жүреді. Тіпті, артық уақыт алатын жиындардан, имандылыққа шақыру ниеті ғана болмаса, ғапылдармен араласудан бойын аулақ салып, игі-жақсылармен бірге жүруді жаны сүйеді. Бұл тұрғыда Ардақты Пайғамбарымыз (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) «Адамның мұсылмандығының көркемдігі – өзіне қатысы жоқ нәрселерді тәрк етуінде», – деген өсиет қалдырған екен.
Екінші дейгей: Адалдың өзін мың ойланып, жүз толғанып жасайды. Адалдың ішінен ең тазасын таңдайды. Ысырап етпеуге ерекше мән беріп, өміріне қажеттісінен басқасын алмайды. Жоғарыда айтылған күмәннің ауылына мүлдем жоламайды. Мәшһүр Жүсіп бабамыз өзінің «жеті бап» туралы жырында рұқсат нәрсенің өзінен бойды тартуға шақырып былай дейді:
Мубах[1] деген нәрседен тарт бойыңды,
Тәкаппар ғажап хасты қылма рия.
Нәрсеге мубах деген қадам ұрма,
Жақсы бол біз секілді жаман болма!
Осылайша, бұл деңгейдегі адам пайғамбарлар мен сыддықтарға ұқсауға барынша тырысады.
Үшінші деңгей: Өзінің ерекше зуһд халіне тамсанбай, әр істі Алладан деп білу. Зуһдтің үшінші деңгейіндегі мүміннің көзіне өзінің ішкі рухани ахуалдары бірдей болып көрінеді, яғни, өзінің қажырлы еңбегін мардымсыз санап, бар назарын ақиқаттың ауылына бұрады. Бұл халді сезінген адамға дүние тіршілігі махшар алаңы секілді болып көрінеді. Сондықтан, әр қадамын аңдып басып, өзін сырттай бақылап жүреді.
Шәкәрім қажы бабамыз:
Дүние алдамшы, өмір қу – есерлерге,
Есерлікпен жолығар кеселдерге, – деп текке айтпаса керек.
Мұнымен айтқысы келгені, дүниенің болмашы қызықтары мен көз тартатын жылтырақтары ешқандай қадірге ие емес, оған есті адамдар алданбайды. Дүниенің мәні – өзін жаратқан Құдайды танып, Оған құлшылық жасауда жатыр.
[1] Шариғатта рұқсат етілген ішіп-жеу, ұйықтау және т.б. секілді нәрселер.
Материал «Ихсан – рухани тәрбие негізі» кітабынан алынды