Әсілінде Діни басқарма құру жайлы ұсыныс сонау 1906 жылдың көктемінде басталған еді. Сол кезде Алматыда Түркістан өлкесі мұсылмандарының І құрылтайы өтті. Құрылтайға 100-ге жуық делегат қатысты. Осы жиында діни басқарма құрудан бастап, мешіт мен медреселер салу, аймақтардағы дін қызметкерлерін сайлау секілді мәселелер көтерілді. Алайда ары қарай қолдау таппады. Аумалы-төкпелі заман болды. Переселендерді көшіру, отарлау саясаты, ұлт-азаттық көтерілістер, төңкерістер, бәрі де бұған мүмкіндік бермеді.
1917 жылы «Алаш» партиясы құрылған кезде де бағдарламасында Қазақтың жеке мүфтиятын құру, діни оқу орындарын қалыптастыру секілді мәселелер қамтылды. Мемлекеттік думадағы Мұсылман фракциясы (1906-1917) да бұл салада белсенді жұмыс атқарды. Мұсылман фракциясы құрамында қазақ депутаттарынан Ахмет Бірімжанов, Алпысбай Қалменов, Шәймерден Қосшығұлұлы, Темірғали Нұрекенов, Бақытжан Қаратаев болды. Олар мұсылман халықтарының мүддесін қорғау жолында аянбай қызмет етті. Билік тізгінін Совет одағы қолына алған кезде «Құдай жоқ» деген жаңа идеология дүниеге келіп, діни сенімге тұсау салынды.
Алайда… 1943 жылы Совет одағының мұсылмандарға деген «мейірімі оянды». Бұған не себеп болды? Әрине, Екінші дүниежүзілік соғыс. Бұл кезде жау әскері Сталинградқа жақындап қалған. Дәл осы кезде амалы құрыған Иосиф Сталин мұсылмандардан медет сұрады. Құдайсыздық идеясын шет жаққа ығыстырып қойды да, Ислам дініне қолдау білдіретін болды. Сөйтіп өзбектен шыққан дін білгірі Эшон Бабаханды Мәскеуге алдырып, артынша Тәшкенде мұсылмандар құрылтайын өткізіп, ортақ діни басқарма құру туралы бұйрық шығарды.
Құрылтай қабылдаған үндеу мұсылмандарды жауға тойтарыс беруге шақырды. «Зұлым басқыншыларға қарсы айбатты арыстандай шайқасыңдар! Барша халықтың ұлдары бір сапқа тұрып, жауыз фашисттерді жер бетінен жойып жіберіңдер!» деген үндеу мәтінінің өзі-ақ Сталин жүктеген тапсырманың қандай болғанынан хабар береді.
Осылайша 1943 жылдың 15-20 қазанында Ташкенттегі Э.Бабаханның үйінде Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан елдерінің 160 делегаты қатысқан құрылтай өтті. Нәтижесінде Орта Азия және Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы (САДУМ) құрылды. Э.Бабахан бірауыздан басқарманың мүфтиі болып сайланды.
Әр республикадан қазият (діни басқарма бөлімі) ашылды. Құрылтай шешімі бойынша Қазақстанның тұңғыш қазиі болып Әбдіғаппар Шамсутдинов (1884-1953) тағайындалды. Ол 1884 жылы Өскеменде дүниеге келді. Қазан медресесінен тәлім алды. Құран Кәрімді жатқа білді, сол кездегі дін саласының білгірі еді. 1946 жылдан 1952 жылға дейін еліміздің дін саласында қызмет етті. Қази бола жүріп Алматы қаласының имамы қызметін қоса атқарды. Қазақ жеріндегі Ислам дінінің қанат жаюы үшін тер төкті. Алғашқы мешіттер ашу, білікті дін мамандарын, имамдар дайындауға үлес қосты. 1952 жылы 78 жасында қазилық қызметін шәкірті Сәдуақас Ғылманиға өткізді. 1953 жылы Алматыда қайтыс болды.
Қазақстанның екінші қазиі – Сәдуақас қажы Ғылмани (1890-1972). Бұл кісінің дүниеге келгеніне 2020 жылы 130 жол толады. Сәдуақас қажы Ғылмани 1890 жылы Ақмола облысында дүниеге келді. Аталары Мұхамедияр, Сәлмен деген кісілер дін білгірі болған екен. Араб тілін осы Сәлмен атасынан үйренді. Содан кейін қазақ даласындағы молдалардан діни сауат ашып, 14 жасында «бала молда» атанды. Сөйтіп жас кезінен медреселерде бала оқыта бастады. 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтеріліс кезінде отаршыларға қарсы шықты. Көтеріліс кезінде ағасы Мұқан орыс солдаттары қолынан қаза тапты.
Кейін жас діндар Алаш зиялыларымен тізе қосып, қайраткерлік жолға түсті, ағарту саласына бет бұрды. 1929 жылдан бастап Совет билігі тарапынан қуғындалды. Бірнеше рет түрмеге де түсті. Кейін Омбы облысын паналап кетті. Қысқасы, Сәдуақас қажы өмірінің 20 жылын (1929-1946) қуғында өткізді. Алайда жүрген жерінде Ислам құндылықтарын насихаттай берді, өмір жолын өлеңмен өрнектеді. 1946 жылдан бастап елге оралып, дінге қызмет етті. Қазият тізгінін ұстап, Ақмола қаласының имамы қызметін қатар алып жүрді. Шығармашылыққа дендеп кірісті. Негізінде Сәдуақас қажының өлеңдері 30-жылдары жазылды, қуғында жүрген кезде де қаламын құрғатпады.
Сәдуақас Ғылмани 110 мың сөзден тұратын ең үлкен «Арабша-қазақша сөздiк» жазды. Осы сөздікті дайындауға 20 жылын арнапты. Бұдан бөлек артына бірнеше құнды еңбек қалдырды. Атап айтқанда, «Құран туралы жала мен өтіріктерге қарсы», «Ел аузынан жиған-тергендер (би-шешендер мұрасы)» кітаптарын, Құран-Кәрім аяттары мен хадистердің қазақша тәпсірлерін, Мәуліт, басқа да дін-насихат бағытындағы өлеңдері жарық көрді. «Құран туралы жала мен өтіріктерге қарсы» кітабын Сәдуақас қажы Мұқатай Тоқжігітовтің 1968 жылы жарық көрген атеистік бағыттағы «Құран туралы шындық» кітабына қарсы жазды. Одан бөлек жоғарыда атын атап кеткен Дума депутаты болған Шәймерден Қосшығұлұлы туралы кітап жазды. Сондай-ақ Ғылым академиясының тапсыруымен түрлі аудармалар жасады. Әл-Фарабидің мол мұрасын арабшадан қазақ тіліне аударды. Айтпақшы, Сталин өлген кезде САДУМ атынан мүфти Э.Бабаханмен бірге оның жерлеу рәсіміне қатысты. Жиырма жыл бойы (1952-1972) қазилық қызмет атқарып, еліміздің дін саласына сүбелі үлес қосты. Сәдуақас қажы Ғылмани 1972 жылдың көктемінде Алматыда дүние салды. Қазіргі уақытта елорданың бір мешіті Сәдуақас қажы Ғылмани атында.
Қазақстанның үшінші қазиі Жақия қажы Бейсенбайұлы (1932-1997) болатын. 1932 жылы Омбы маңындағы қазақ ауылында дүниеге келген. Жастайынан жетім өсті. Сәдуақас қажы Ғылманидің шарапатын көрді. Сол кісінің бағыт беруімен 1959 жылы Бұхарадағы атақты «Мир Араб» медресесінен діни білім алды. 1968 жылы Алматы қаласының имамы қызметін атқарды. 1970 жылы қажылыққа барып, Нигерия, Алжир, Мали секілді бірқатар елде болды. 1971-1972 жылдары Дамаск университетінің (Сирия) шариғат факультетінде оқыды. Сәдуақас қажы Ғылмани қайтыс болғаннан кейін, қазилік қызметті қабылдап алды. Жеті жыл (1972-1979) қази болды. 1979 жылы қазилық қызметті тапсырып, елдің сұрауымен Көкшетау қалалық мешітінің бас имамы болды. Өмірінің соңына дейін сол мешітте қызмет атқарды. 1997 жылы өмірден озды. 2015 жылы Көкшетаудағы мешітке Жақия қажы Бейсенбайұлының есімі берілді.
Жақия қажыдан кейін қазилік қызметке Рәтбек қажы Нысанбайұлы тағайындалды. Рәтбек қажы 1940 жылдың қарашасында Түркістан облысында дүниеге келді. ҚазПИ-дің тарих факультетін бітірді. 1964 жылы Бұхарадағы «Мир-Араб» медресесін және Бұхара педагогикалық институтын тәмамдады. 1969-1975 жылдары Ливия университетінің Шариғат жəне құқық факультетінде оқып, жоғары діни білім алды.
Рәтбек қажы Нысанбайұлы 1979 жылдан бастап Қазақстанның қазиі болды. Совет одағы күйрей бастаған тұста, ұлттық, діни мәселелер шиеленісіп кетті. 1989 жылы Орта Азия және Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының (САДУМ) мүфтиі Шамсиддинхан Бабаханов қызметінен кетті. Оның орнына Мухаммад Садық Мухаммад Юсуф мүфти болды. Осы кезде Қазақстан САДУМ-ның құрамынан бөлініп шықты.
Оның бірнеше себебі болды. Соның негізгісі діни басқарма Ташкентте орналасқандықтан және кеңестік саясатқа байланысты Қазақстанның діни-рухани өміріне ықпал ете алмады. Сөйтіп 1990 жылдың 12 қаңтарында еліміздің мұсылмандарының тұңғыш құрылтайы өтіп, Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы құрылды. Басқарманың тұңғыш төрағасы, Бас мүфтиі Рәтбек қажы Нысанбайұлы болды. Рәтбек қажы 2000 жылға дейін Діни басқарманы басқарды. Қазіргі уақытта Есік қаласындағы орталық мешіттің бас имамы қызметін атқарады.
«Мұнара» газеті, №6, 2019